JYPSY: EUROPE JAA KHANA BADOSH SINDHI (ANTHROPOLOGY)
جپسي : يورپ جا خانه بدوش سنڌي
تاريخ ( History)، قديم آثارن جو علم (Archaeology) ۽ علم الانسان (Anthropology)جا علم، هڪ ئي زنجير جون ڪڙيون آهن. قديم دور کان وٺي سنڌ مان ۽ سنڌ ڏانهن لڏ پلاڻ ٿيندي رهي آهي.تاريخ جي مختلف وقتن ۾ ڪيترائي ڌاريا سنڌ ۾ آيا، انهن سنڌ جي مٽيءَ سان رشتو جوڙيو ۽ سنڌي ٿي ويا. سنڌ مان مختلف سببن ڪارڻ، مختلف وقتن تي ننڍن وڏن گروهن جي صورت ۾ ڪيترائي ماڻهو لڏو کڻي هليا ويا، انهن مان اڪثر ڪري اهي جنهن به ڌرتيءَ تي ويا، اتان جي خمير ۾ شامل ٿي اتان جا ئي ٿي ويا. انهن مان ڪيترن ماڻهن اتان جي مٽيءَ سان ناتو جوڙڻ باوجود پنهنجي تاريخي تشخص کي ياد رکيو. اهو ئي سبب آهي ته عرب دنيا جي ڪيترن عالمن جي نالي سان ”السندي“ (سنڌي) لکيل نظر اچي ٿو. ساڳئي طرح سان يارهين صدي عيسويءَ ۾ ايران جي رستي سنڌ / هند مان لڏ پلاڻ (Migration) ڪندڙ ۽ آمريڪا توڙي يورپ جي مختلف ملڪن ۾ لڳ ڀڳ هڪ هزار سالن کان خانه بدوشيءَ واري زندگي گذاريندڙ جپسي پاڻ کي سِنتي (Sinti) سڏائين ٿا. چيو وڃي ٿو ته سِنتي ، سنڌي لفظ جي بگڙيل يا تبديل ٿيل صورت آهي.
آمريڪا ۽ يورپ جي مختلف ملڪن ۾ موجود خانه بدوش جپسين جي پاڻ ۾ ميل ملاقات جو مرڪز رومانيا آهي، جتي هر سال دنيا ۾ موجود جپسين جو هڪ وڏو ميڙاڪو به ٿئي ٿو. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ خانه بدوشيءَ واري زندگي گذاريندڙ سنتي / جپسي انهن ملڪن جون مقامي ٻوليون ته ڄاڻن ٿا، پر ڌار ڌار ملڪن ۾ موجود هوندي به انهن سڀني جپسين جي مادري زبان هڪڙي ئي آهي ، جنهن کي روما (Roma)۽ روماني (Romany) چون ٿا. جپسين جي انهي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي سنڌي لفظ موجود آهن. انهن لفظن مان ڪيترن لفظن جي صورت ڪجهه تبديل به ٿي آهي ، پر ڪيترا ئي لفظ اڄ به ائين ساڳي صورت ۾ موجود آهن ۽ ڳالهايا وڃن ٿا، جيئي اڄوڪي سنڌي ٻوليءَ ۾ ڳالهايا وڃن ٿا. اهڙن لفظن جو ڪجهه تفصيل هن ڪتاب ۾ پڻ موجود آهي. سنڌي ۽ روما ٻولين جي اهڙي هڪ جهڙائيءَ جي حوالي سان گل محمد عمراڻي صاحب پنهنجي مقالي ”سِنٽيSinti يا سنڌي (يورپي) جپسي ڪير آهن؟“ ۾ نهايت ڪارائتو ۽ دلچسپ حوالو ڏنو آهي : ”هي روماني ٻولي دنيا جي پنجن ئي کنڊن ۾ ڳالهائي وڃي ٿي، جيڪا سنڌي ٻولي جي ڌيءَ آهي...“
لڳ ڀڳ هڪ هزار سالن جي دربدريءَ ۽ خانه بدوشيءُ دوران جپسي لوڪن تي مختلف ملڪن ۾ ڏاڍ، جبر ۽ ظلم جا ڪيترائي پهاڙ ڪيرايا ويا ۽ کين تعليم جهڙي بنيادي انساني حق کان به هر ممڪن حد تائين محروم رکيو ويو. انهن ملڪن جي مقامي ماڻهن جون نفرتون خانه بدوش جپسين جو هر هنڌ پيڇو ڪنديون رهيون ۽ هنن لاڏائن جتي به وڃي خيما کوڙيا، اتي ڌڪار ئي انهن جي آجيان ڪئي. هر هنڌ انهن سان غير انساني سلوڪ اختيار ڪيو ويو. جرمنيءَ جي نازي حڪمران، ڊڪٽيٽر هٽلر جي دور ۾ ته سندس فوج انسانيت جا سمورا ليڪا لتاڙي، حيوانيت کان به اڳتي وڌي لکين جپسين کي بنا ڪنهن ڏوهه جي گئس چيمبرس ۾ وجهي ٻوساٽي ماري ڇڏيو. نازين اها ساڳئي ڪار يهودين سان به ڪئي هئي، جو هٽلر جو خيال هو ته يهودين ۽ جپسين کي جيئڻ جو ڪوبه حق ناهي، جنهن ڪري دنيا مان انهن جو وجود مڪمل طور تي ختم ٿيڻ گهرجي! ظلم، جبر، ڏاڍ ۽ حيوانيت جي اهڙين انتهائن جي باوجود ، دنيا ۾ در در جاڌڪا کائيندڙ جپسين نه فقط پنهنجي وجود کي برقرار رکيو، پر پنهنجي جپسي سڃاڻپ کي به قائم رکيو آهي. جپسين ۾ گهڻا ٻار ڄڻڻ جي لاڙي سبب سندن انگ ۾ واڌ به ٿيندي رهي آهي. ويجهي ماضيءَ کان جپسين کي مختلف ملڪن ۾ بنيادي انساني حق ملڻ لڳا آهن. اسپين ۽ ويلس ۾ سندن حالتون ڪجهه وڌيڪ بهتر آهن. خانه بدوشيءَ سان گڏ هاڻي ڪيترا جپسي ٿانيڪي زندگي (Settled Life) گذارن ٿا، پر تنهن هوندي به اڪثر ملڪن ۾ سندن حالت اڄ به گهڻي حد تائين رحم جوڳي آهي. سماجي سطح تي اڄ به انهن کي نفرت جي نگاهه سان ڏٺو ۽ ڪمتر سمجهيو وڃي ٿو ۽ کين ڌڪاريو وڃي ٿو. خانه بدوشيءَ واري زندگي گهاريندڙ ڪِن جپسين جي هلندڙ ڦِرندڙ گهرن (ٽريلرس) تي رنگن سان سِرَن جي ڊزائين واري چترڪاري به ٿيل آهي ته ڪِن جي ٽريلرس مٿان عام شهري گهرن جهڙيون بالڪونيون به ٺهيل آهن، جن مان انهن لاڏائن جي ٿانيڪي زندگيءَ لاءِ حسرت جو اندازو ٿئي ٿو.
نامناسب حالتن ۾ پلجندڙ جپسي ٻار وڏا ٿي کيسا ڪٽڻ ، چوريون ڪرڻ ۽ اهڙين ئي ٻين سماجي براين ۾ به مبتلا ٿي وڃن ٿا، پر ڪيترن جپسين انتهائي مشڪل حالتن ۾ به تعليم حاصل ڪئي آهي ۽ ڪن هنڌن تي اهي انتظامي عهدن تي به ڪم ڪن ٿا. ڪجهه جپسين علم ، ادب ۽ صحافت ۾ به پاڻ مڃايو آهي ، پر جپسي لوڪن وڌ ۾ وڌ شهرت راڳ، ناچ، شاعري ۽ موسيقيءَ وسيلي حاصل ڪئي آهي. راڳ، ناچ ۽ موسيقي ته ڄڻ سندن اَڍ (Heredity) ۾ شامل آهي. بيشمار جپسي فائين آرٽس جي انهن شعبن سان لاڳاپيل آهن ۽ انهن پنهنجي فن وسيلي نالو به ڪمايو آهي ته ناڻو به. راڳ، ناچ ۽ موسيقي صدين کان وٺي ، هڪ پيڙهيءَ کان ٻي پيڙهيءَ تائين منتقل ٿيندڙ سندن ورثو رهيو آهي. انهيءَ حوالي سان سادن لفظن ۾ جيڪڏهن کين ميراثي به چئجي ته شايد غلط نه ٿئي. جپسي مرد ۽ عورتون آمريڪا ۽ يورپ جي مختلف ملڪن جي گهٽين ، شاهراهن ۽ ميدانن کان وٺي نائيٽ ڪلبس ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا تي نچندي ۽ ڳائيندي وڄائيندي نظر اچن ٿا. جپسي ڪنگس (Gypsy Kings) نالي راڳين جي هڪ گروپ ته دنيا ۾ وڏي شهرت ماڻي آهي. اسان جي نامياري ليکڪ عبدالقادر جوڻيجي مطابق، ”سندن ڪلامن ۾ جيڪو آلاپ آهي، اهو آلاپ مهراڻي (سنڌ ) جي ڪيترن ئي لوڪ گيتن جي آلاپ سان ملي ٿو.“
علم ادب سان لاڳاپيل ۽ ٻين ڪيترن پڙهيل لکيل جپسين کي پنهنجي اصل نسل (Origin) جو اندازو به آهي. کين خبر آهي ته هڪ هزار سال اڳ سندن ابا ڏاڏا هند/ سنڌ کان لڏ پلاڻ ڪري نڪتا هئا. ڪجهه جپسي ته پاڻ کي سنڌي نسل جو ئي سمجهن ٿا. رولاڪي ته جپسين جي اَڍ ) ( Heredity ۾ سمايل آهي، تنهن ڪري اها ڳالهه امڪان کان ٻاهر ناهي ته ڪي سُکيا ستابا جپسي ، سياحت جي خيال سان ئي سنڌ ڏسڻ چاهيندا هجن، پر بدقسمتيءَ سان هاڻي اسان جي ملڪ جون حالتون سياحن لاءِ سازگار ئي ناهن رهيون. اها ڳالهه به امڪان کان ٻاهر ناهي ته شايد بهتر حالتن واري زماني ۾ ڪي جپسي انفرادي طور تي سنڌ مان ٿي به ويا هجن، پر اهي ڪي ليکڪ يا صحافي نه هجن، جنهن ڪري سندن اهڙي ڪنهن سياحت جو احوال اسان کي معلوم نه ٿي سگهيو هجي.
ڪو زمانو هو جڏهن اسان جي ملڪ ۾ ڪيترائي پرڏيهي سياح روز ايندا هئا. مون پنهنجي ننڍپڻ ۾ ڪراچيءَ جي تفريحي ماڳن، هوٽلن ۽ فيشن ايبل بازار ايلفنسٽن اسٽريٽ (جنهنجو جو نالو تبديل ڪري زيب النساءِ اسٽريٽ رکيو ويو آهي!) ۾ اڪثر بيشمار پرڏيهي سياح بي فڪريءَ سان گهمندي ڦرندي ڏٺا هئا. اسان وٽ جڏهن ايئر ڪنڊيشنڊ ڪوچ جو تصور به ڪونه هو ۽ سڄي ملڪ ۾ ساديون بسون نظر اينديون هيون، تڏهن گورن يورپي سياحن سان ڀريل لگزري ايئر ڪنڊيشنڊ ڪوچز به ڪڏهن ڪڏهن لاڙڪاڻي شهر ۾ نظر اينديون هيون. لاڙڪاڻي ۾ ڪڏهن پنڌ ٽولن جي صورت ۾ ، ڪڏهن هڪ جوڙو ته ڪڏهن وري ڪا اڪيلي يورپي سياح عورت به بي فڪريءَ سان گهمندي ڦرندي ۽ پسار ڪندي نظر ايندي هئي. مون کي ته اها ننڍي نيٽي جپاني ڇوڪري به ياد آهي، جيڪا لاڙڪاڻي کان موهن جي دڙي ويندڙ پراڻي لاريءَ ۾ اڪيلي سر سفر ڪري رهي هئي. هاڻي ته اسان جي ملڪ جون حالتون اهڙيون ٿي ويون آهن جو دنيا جا ڪيترا ملڪ پنهنجن شهرين کي پاڪستان وڃڻ کان پرهيز ڪرڻ جي صلاح ڏين ٿا ۽ خود اسان جي ملڪ جا ادارا ايڪڙ ٻيڪڙ ايندڙ پرڏيهين کي محتاط رهڻ جو مشورو ڏين ٿا. موهن جي دڙي جهڙي عظيم تاريخي ورثي سميت بيشمار تاريخي، تهذيبي ۽ تفريحي سياحتي ماڳن جي موجودگيءَ باوجود اسان جي ملڪ جي ٽوئرسٽ انڊسٽري ختم ٿي چڪي آهي.پرڏيهين اسان جي ملڪ ڏانهن مُنهن ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي، پر اسان جي پاڙيسري ملڪ انڊيا ڏانهن پرڏيهي سياحن جي لانڍ لڳي پئي آهي ۽ انهن ۾ ڪي جپسي نسل جا ماڻهو به اچن ٿا. اهڙا جپسي به ، جن کي پنهنجي هندي/ سنڌي اصل نسل جي ٿوري گهڻي ڄاڻ به آهي. هن ڪتاب ۾ ذڪر هيٺ آيل ليکڪا راڪسي فريمين ۽ چترڪار عورت ڪتريزينا پولوڪ به هندستان جو سفر ڪري چڪيون آهن. پاڻ کي سنڌي اصل نسل منجهان مڃيندڙ ڪترزينا پولوڪ جي ته پينٽنگس جي نمائش جو به انڊيا ۾ انتظام ڪيو ويو هو.
اڄ به اڪثر جپسي لوڪ يورپ جي مختلف ملڪن ۾ سدائين سفر ۾ واري خانه بدوش زندگي گذارن ٿا ۽ انهن جي وڏي اڪثريت اڻ پڙهيل آهي، پر ٿانيڪي زندگي ((Settled Life گذاريندڙ ڪجهه باشعور جپسي ته پنهنجي اصل نسل ((Origin بابت به ڄاڻن ٿا. جيڪڏهن اسان جي ملڪ ۾ انتها پسنديءَ ۽ دهشت گرديءَ جهڙيون بلائون نه هجن، ته اهڙا ڪجهه جپسي پنهنجي Roots جي ڳولا خاطر ممبئي وڃي سگهن ٿا ته اهي ڪراچيءَ توڙي سنڌ جي ٻين ماڳن جو سفر به اختيار ڪري سگهن ٿا، پر هتي ته پرڏيهي صحافين ۽ شهرين کي پڪڙي سندن سسيون ڌڙن کان ڌار ڪيون ويون آهن، جنهن ڪري پرڏيهي محققن به اسان جي ملڪ کان منهن موڙي ڇڏيو آهي! اسان ته پاڻ به انتها پسنديءَ ۽ دهشت گرديءَ جي ٻمنهين بلا جي وات ۾ ڦاٿل آهيون. شهرن جي شاهراهن، تفريحي ماڳن مڪانن، مسجدن، مندرن ۽ عيسائين جي عبادت گاهن تي خود ڪش حملن ۽ بم ڌماڪن کان ويندي درسگاهن تي حملا ڪري معصوم ٻارڙن ۽ استادن کي شهيد ڪرڻ جهڙا ايترا ڪلور ٿي چڪا آهن، جن جو تصور ڪري لڱ ڪانڊارجي ٿا وڃن. هتي ته هندن لاءِ به زمين تنگ ٿيندي پئي وڃي، جنهن ڪري وقت بوقت سنڌي هندو سنڌ مان لڏي انڊيا ۽ ٻين ملڪن ڏانهن ويندا رهن ٿا. اهڙين حالتن ۾ هزار سال اڳ لڏي ويل ڪو جپسي ڪيئن ٿو سنڌ ڏسڻ اچي سگهي!
پاڪستان سميت دنيا جي ڪجهه ٻين اسلامي ملڪن ۾ انتها پسنديءَ ۽ دهشت گرديءَ جي ٻمُنهين بلا سانڊي جيان رنگ به مٽائيندي ٿي رهي. اسلام ۾ ته قديم آثارن کي الله جون نشانيون چيو ويو آهي، پر انتها پسندن ۽ دهشت گردن جي نظر ۾ قديم آثار ڪفر جون نشانيون آهن! پاڪستان، مصر (Egypt) ۽ عراق اهڙا اسلامي ملڪ آهن ، جن جي دامن ۾ قديم انساني تهذيب ۽ تاريخ جا بيحد اهم ماڳ مڪان موجود آهن. ڪي سال اڳ افغانستان ۾ پهاڙن تي تراشيل گوتم ٻڌ جي وڏن ۽ تاريخي مجسمن کي ڊائنامائيٽ ۽ بمن سان ٽوڙي تباهه ڪيو ويو هو. ستين مارچ 2015ع تي ميڊيا وسيلي اهي خبرون پهتيون ته هڪ دهشت گرد تنظيم عراق ۾ ٻه هزار سال تائين جي قديم تاريخي شهرن حضر ۽ نمرود جي آثارن کي بلڊوزرن ۽ ٻي هيوي مشينري سان ڊاهي، ميساري پَٽ ڪري ڇڏيو آهي. انهيءَ کان اڳ عراق جي شهر موصل جي ميوزيم ۾ رکيل قديم تاريخي مجسمن کي تباهه ڪرڻ جي وڊيو پڻ جاري ڪئي وئي هئي! قديم انساني تهذيب جي اهڙي برباديءَ کي پرائي گَهرَ ۾ لڳل باهه سمجهي نظر انداز نه ڪرڻ گهرجي، جو تاريخي آثارن کي ڪفر جون نشانيون سمجهندڙن لاءِ موهن جي دڙي کان وٺي هڙپا ۽ ٽيڪسيلا تائين جهڙا ماڳ مڪان سندن اک ۾ چڀندڙ ڪنڊو ئي هوندا. اهو تصور ڪندي به خوف ٿو محسوس ٿئي، ته ڪٿي ائين نه ٿئي جو مستقبل جو ڪو محقق موهن جي دڙي جي زندهه سلامت شهر جي تباهيءَ تي تحقيق ڪرڻ بجاءِ اها تحقيق نه ڪري، ته موهن جي دڙي جا آثار ڪيئن تباهه ٿيا!
تاريخي ۽ تهذيبي حوالي سان اسان جا حڪومتي توڙي عوامي رويا به بهتر ناهن ، اهو ئي سبب آهي ته بي بي سي جي هڪ رپورٽ ۾ موهن جي دڙي کي “آخري پساهه کڻندڙ قديم شهر” چيو ويو آهي ! اسان جا حڪومتي ادارا نه فقط انڊيا ۽ برطانيا کان ، موهن جي دڙي مان هٿ آيل ۽ اوڏانهن کڄي ويل نوادرات (Antiques) واپس وٺي ناهن سگهيا، پر موهن جي دڙي تي موجود ميوزيم منجهان چوري ٿيل نوادرات به ڪيترا سال گذرڻ جي باوجود هٿ ناهن ڪري سگهيا. ميوزيم مان اها چوري پرڏيهن نه، پر اطلاعن مطابق ڏيهي چورن جو ئي ڪارنامو آهي. عوامي سطح تي به موهن جو دڙو لتاڙبو، ميساربو ۽ برباد ٿيندو رهي ٿو. ڪنهن خاص ڏينهن تي تماشبين ماڻهن جي جلسي جهڙن وڏن هجومن کي موهن جي دڙي مٿان به بيٺل ڏٺو ويو آهي ته ڪڏهن وري موهن جي دڙي جي گهٽين ۾ نوجوانن ائين موٽر سائڪلون به پئي ڊوڙايون آهن ، ڄڻ اهي قديم تاريخي ماڳ جون نه، پر لاڙڪاڻي يا ڪنهن ٻئي شهر جون گهٽيون هجن! موهن جي دڙي جي زمين تي قبضا ڪري گهر ٺاهڻ توڙي مڇيءَ جا تلاوَ ٺاهڻ جهڙيون تصويرون ۽ خبرون به هڪ ٻئي پويان هي لفظ لکڻ وارن ڏينهن (مارڄ 2015ع) ۾ ئي اخبارن جون زينت بڻيون آهن! 14 مارچ 2015ع جي “ڪاوش” اخبار ۾ ڇپيل خبر مطابق، “موهن جي دڙي جي انچارج ڪيوريٽر 40 ايڪڙن تي ٿيندڙ قبضن ۾ ملوث 75 ماڻهن جي لسٽ پوليس کي ڏني آهي، پر انهن قبضو ڪندڙن خلاف ڪابه ڪارروائي نه ٿي سگهي آهي !“ لاکين جي دڙي تي گيهه جو ڪارخانو ٺاهڻ جي ڪوشش ٿيندي رهي آهي ته ڪاهوءَ جي دڙي تان سِرون ٺاهڻ لاءِ مٽي به کنئي وئي آهي! مڪلي ۽ چوڪنڊيءَ جي تاريخي قبرستانن مان ته قبرن تي لڳل قديم پٿر ۽ ڪتبا به چوري ٿيندا رهيا آهن! تاريخي ۽ تهذيبي آثارن جي ڪهڙي ڪهڙي تباهيءَ جو ذڪر ڪجي ۽ ڪهڙي ڪهڙي برباديءَ تي لـُڙڪ لاڙجن!!
ذڪر هيو جپسين جو ۽ وڃي نڪتاسين پنهنجي ملڪ جي ڏکوئيندڙ موجوده حالتن ۽ قديم تاريخي آثارن ڏانهن، پر مون ته پهرين ئي عرض ڪري ڇڏيو هو ته تاريخ ( History)، قديم آثارن جو علم (Archaeology) ۽ علم الانسان (Anthropology)جا علم، هڪ ئي زنجير جون ڪڙيون آهن، سو وري موٽي ٿا اچون جپسين ڏانهن ...
تاريخ ، تهذيب ، قديم آثارن ، لوڪ ادب ، لسانيات توڙي علم الانسان سان وابستا اسان جا سمورا ماهر اهو ته مڃين ٿا ته جپسين جو تعلق سنڌ سان آهي ، پر حيرت جي ڳالهه آهي ته ان جي باوجود هن بيحد اهم موضوع تي تحقيقي ڪم اٽي ۾ لوڻ برابر به ناهي ٿيو! جڏهن ته انگريزي ءَ ۾ جپسين تي ايترو ڪجهه لکيو ويو آهي، جيڪو ڳڻپ کان ٻاهر آهي. انگريزيءَ ۽ ٻين يورپي ٻولين کان سواءِ جپسين بابت فارسي ٻوليءَ ۾ به تمام گهڻو مواد موجود آهي. انهيءَ جو سبب ته سمجهه ۾ اچي ٿو جو جپسي سنڌ جي واديءَ مان نڪري پهرين ايران ۾ وڃي آباد ٿيا هئا، جتان پوءِ هنن يورپ طرف لڏو کنيو هو. ڊاڪٽر نبي خان بلوچ مطابق ، ” سنڌ جي قديم ڪاسبي موسيقارن کي لورو، لورا، لوڌا، لوري ۽ لورائو (لاڏاڻو) جي نالي سان ڏورانهن ڏينهن ۾ ڄاتو سڃاتو ويندو هو. سنڌي موسيقيءَ کي انهن ملڪن ۾ پهچائڻ جو سهرو انهن جي سر تي آهي. پنجين صدي عيسويءَ ۾ اهي ايران پهتا، جڏهن ايران جي ساساني بادشاهه بهرام گُور (430-438ع) سان مقامي سنڌي راجا چنڱل راءِ جو ٺاهه ٿيو، جنهن سڱ ۾ پنهنجي ڌيءَ ساڻس پرڻائي ۽ ڏاج ۾ ديبل ۽ مڪران جو علائقو ڌيءَ کي ڏنائين. اها شادي ضرور سنڌ ۾ ٿي هوندي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ زماني ۾ سنڌ جا هي علائقا آزاد هئا. شاهي شادي ۾ راڳ روپ ۽ ساز سرود جي وڏي محفل منعقد ٿي ۽ موسيقيءَ جو شوقين شاهه ايران سنڌ جي قابل راڳين کان بيحد متاثر ٿيو. هن سنڌ جي راجا چنگل راءِ کان، انهن سنڌي راڳين کي پاڻ سان ايران وٺي وڃڻ جي اجازت ورتي. سندس فرمائش تي انهن جو هڪ وڏو تعداد ايران موڪليو ويو.“ ڊاڪٽر بلوچ مطابق اٽڪل ٻه صديون پوءِ، سنڌ جي ٻين نسلي گروهن اولهه طرف ايران ۽ عرب ملڪن ڏانهن لڏ پلاڻ شروع ڪئي. انهيءَ حوالي سان ڊاڪٽر بلوچ وڌيڪ لکي ٿو، ”سنڌ جا ٻيا لڏيندڙ قبيلا، جيڪي ڪنهن خاص ڌنڌي سان واڳيل نه هئا، هر طرف پکڙجي ويا ۽ هٿ جي هنرن سان پيٽُ قُوت ڪرڻ لڳا. اُنهن گهڻ نسلي سنڌي قبيلن مان جپسي نسل پيدا ٿيو. اُهي خانه بدوش جپسين جا ابا ڏاڏا هئا. يورپي ملڪن ۾ جپسي قبيلن جي آمد يارهين صدي عيسوي ۾ ٿي، جيڪا جاري رهي. پهريائين مڪران ۽ ايران جي علائقن ۾ گهڻو عرصوآباد رهي، اُنهن آخرڪار اڳتي وڌڻ شروع ڪيو. انهن جو هڪ ريلو ايران مان لنگهي، اولهه پاسي عراق، شام، فلسطين، مصر، اتر آفريڪا ۽ اسپين طرف وڌي ويو. ٻين اُتر پاسي، آرمينا ۽ تُرڪي مان گذري آخرڪار بلقان جي ملڪن ۽ يورپ ۾ وڃي ديرو دَمايو. انگريزن اُنهن کي ”جپسي“ نالو ڏنو. تاهم، جپسين جي ٻوليءَ، جيڪا اصلي پراڪرت ٻولي جي ديسي لفظن جو ذخيرو هئي، انهيءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي لفظن جي گهڻائي ڏيکاري ٿي ته جپسين جو اصل نسل سنڌي آهي.“
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جيان ٻين محققن به جپسين جو تعلق سنڌ ۾ موجود لورا ذات سان به ڄاڻايو آهي. انهيءَ ذات وارا ماڻهو سنڌ جي اڪثر علائقن ۾ اڄ به موجود آهن. مون پنهنجي ننڍپڻ جي آورگيءَ واري زماني ۾ ، لاڙڪاڻي شهر جي وچ مان گذرندڙ ريلوي لائين جي ڀرسان لورا ذات جي ماڻهن کي لوهارڪو ڪم ڪندي ڏٺو هو.
اسان جي ڪجهه محققن هن موضوع ۾ دلچسپي به ورتي . ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي لکيو آهي ته، ”آئون گذريل ٻارنهن سالن ۾ هن موضوع تي مواد گڏ ڪندو رهيو آهيان...“ تنهن هوندي به ڊاڪٽر جوڻيجي صاحب جو انهِيءَ موضوع تي هڪڙو ئي مختصر مقالو ملي سگهيو آهي، پر انهيءَ مقالي ۾ نهايت ڪارائتي معلومات موجود آهي، جنهن مان سندن هن موضوع تي وسيع مطالعي جو اندازو به ٿئي ٿو. بيشڪ ته سنڌيءَ جي ڪجهه ٻين محققن به هن موضوع تي ڪجهه نه ڪجهه لکيو آهي پر اهو سڀ ڪجهه به تمام ٿورو آهي. سوچڻ جو نقطو اهو آهي ته اهي سنڌي (جپسي) جتي جتي ويا، اتي ته انهن تي تحقيق ٿي ۽ انهن تي تمام گهڻو لکيو به ويو، پر اهي جتان (سنڌ منجهان) لڏي ويا اتي، انهن جي اصل ڌرتيءَ تي انهن کي وساريو ويو ۽ اٽي ۾ لوڻ جيتري تحيقيق به نه ٿي! جڏهن ته انگريزي ، فرينچ، جرمن، اسپينش ۽ ٻين يورپي ٻولين سميت فارسيءَ ۾ پڻ نه فقط انهن تي تمام گهڻو لکيو ويو، پر هاليووڊ ۾ انهن تي ڪيتريون ئي فيچر فلمون به ٺاهيون ويون آهن. (سنڌيءَ ۾ فلم جي جمع فلمَ آهي، پر اڄ ڪلهه غلط العام فلمون رائج ٿي ويو آهي!) فيچر فلمن کان سواءِ آمريڪا ۽ يورپ جي ڪيترن ملڪن ۾ جپسين بابت ڊراما ۽ تحقيقي بنياد تي (Research Based) ڊاڪيومينٽري فلمون ٻه ٺهنديون رهن ٿيون. جپسين تي ڊاڪيومينٽري فلمن جي حوالي سانGypsy Heart Productions جو ڪم ڌيان ڇڪائيندڙ آهي. انگريزيءَ سميت ٻين يورپي ٻولين ۾ ته تحقيق کان سواءِ جپسين تي تخليقي انداز سان به گهڻو ڪجهه لکيو ويو آهي. ڪيترائي ناول ۽ بيشمار ڪهاڻيون (Short Stories) انهن جي سماجي ۽ ثقافتي زندگيءَ جي عڪاسي ڪن ٿيون. 1999ع ۾ ادب جو نوبل پرائيز حاصل ڪندڙ جرمن ناول نگار، ڊراما ليکڪ ۽ اسڪالر گنٿر گراس(Gunter Grass) پڻ جپسين تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي . جپسين بابت نه فقط يورپ ۽ آمريڪا جي مختلف ليکڪن لکيو آهي پر جپسي نسل سان تعلق رکندڙ ڪيترن ليکڪن پاڻ به گهڻو ڪجهه لکيو آهي. مختلف ملڪن ۾ ادب سان گڏ ڪيترا جپسي صحافت سان به لاڳاپيل آهن. روس مان ته پنجاسي سال اڳ جپسين جي هڪ اخبار(O nevo drm) ”نئون ڌرم“ جاري ٿي هئي. (nevo drm ۽ نئون ڌرم لفظن ۾ به معني توڙي آوازن جي ڪيڏي نه هڪجهڙائي آهي !)
جپسين بابت لکندڙ ، توڙي جپسي نسل سان تعلق رکندڙ اڪثر ليکڪ جپسين جو اصل نسل (Origin) انڊيا ئي لکن ٿا، پر ڪجهه ليکڪ ان جو تعلق سنڌ سان به ٻڌائين ٿا. حقيقت ۾ اهو ڪم سنڌ جي محققن جو آهي ته اهي سنڌين ۽ سنڌي ٻوليءَ جي انهن ٽـُٽل ڪڙين کي ملائڻ جهڙي تحقيقي ڪم طرف وڌيڪ ڌيان ڏين. اهو ڪم هرو ڀرو مُنجهيل سُٽَ جهڙو مشڪل به ناهي، ڇوته انگريزيءَ ۾ جپسين ۽ سندن لڏ پلاڻ بابت تمام گهڻو Source Material موجود آهي، جنهن مان تحقيق لاءِ تمام گهڻي مدد ملي سگهي ٿي.
پنهنجي ڌرتي، ٻولي ۽ قوم سان محبت ۽ دلچسپي هر فرد جي فطرت ۾ موجود هجي ٿي. اهڙي جذبي سبب ئي ڪجهه سال پهرين مون اخباري ڪالم جي طور تي سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ سان لاڳاپيل انهيءَ موضوع تي هڪ مختصر آرٽيڪل ته لکيو هو ، پر هڪ ليکڪ جي حيثيت سان تحقيق (Research)۽ علم الانسان Anthropology) ( سان وابستگي نه هئڻ ڪري مون جپسين بابت وڌيڪ ڪجهه نه لکيو. انهيءَ موضوع سان دلچسپيءَ سبب جڏهن مون فقط اهو ڄاڻڻ لاءِ ته سنڌي ٻوليءَ ۾ يورپ جي انهن لاڏائو سنڌين ، جپسين بابت ڪيتري ۽ ڪهڙي تحقيق ٿي آهي ته مون کي سخت مايوسيءَ جو مُنهن ڏسڻو پيو. نه فقط اهو ته سنڌي ٻوليءَ ۾ جپسين بابت ڪو هڪڙو به مڪمل ڪتاب موجود نه هيو، پر هيل تائين فقط آڱرين تي ڳڻڻ جيترا ٿورا مقالا يا مضمون لکيا ويا هئا، سي به ڪنهن هڪڙي هنڌ سهيڙيا نه ويا هئا، تڏهن مون سوچيو ته انهن ٿورڙن مقالن ۽ مضمونن کي سهيڙي هڪ ڪتاب جي صورت ۾ آڻجي. انهيءَ خيال سان انهن مقالن ۽ مضمونن جي ڳولا شروع ڪيم ته سواءِ هڪ مضمون جي ، جيڪو ڪي سال اڳ مون ”ڪاوش“ اخبار جي سنڊي ايڊيشن ۾ پڙهيو هو، اهو نه ملي سگهيو، جڏهن ته باقي مقالا ۽ مضمون ڳولي هٿ ڪيم ، (جن منجهان پنج ته فقط هڪڙي ئي ليکڪ محترم خورشيد قائمخانيءَ جا لکيل آهن.) تڏهن اندازو ٿيو ، ته اهو سمورو مواد به مناسب ضخامت جهڙي ڪنهن ڪتاب جيترو ناهي. پاڻ کي بي يقينيءَ ۾ محسوس ڪيم ته هن اهم موضوع تي سنڌيءَ ۾ فقط ايترو ئي لکيو ويو آهي ! اهڙي صورت حال ۾ ڪيترن ئي ليکڪ دوستن سان رابطا ڪيم ته متان انهيءَ حوالي سان انهن ليکڪن ڪجهه لکيو هجي يا انهن وٽان ڪنهن ٻئي ليکڪ جي اهڙي ڪنهن ڇپيل مضمون يا مقالي جي معلومات ملي سگهي. منهنجي اهڙي تلاش جي جواب ۾ ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب ٻڌايو ته گهڻو وقت اڳ انڊيا جي ڪنهن سنڌي رسالي ۾ جپسين بابت ڪو آرٽيڪل سندن نظر مان گذريو هو ، پر ڪوشش جي باوجود به اهو آرٽيڪل نه لڀي سگهيو. (ممڪن آهي ته الانا صاحب جو ٻڌايل اهو آرٽيڪل گنگا رام سمراٽ جو ئي هجي ، جيڪو هن ڪتاب ۾ شامل آهي ، ڇوته جڏهن مون گنگا رام صاحب جو ڪتاب “سنڌي سئو وير”، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي جي لائبريريءَ ۾ وڃي ڪڍرايو ته خبر پئي ، ته ڪتاب جي اها ڪاپي الانا صاحب پاران سنڌالاجيءَ کي تحفي طور ڏنل هئي.) عثمان ميمڻ صاحب ٻڌايو ته سندس به ڪو آرٽيڪل لکيل آهي ، پر اهو کائنس لڀي نه سگهيو. جڏهن ته منهنجي ٻن ليکڪ دوستن اسحاق انصاريءَ ۽ ذوالفقار هاليپوٽي ٻڌايو ته جپسين جي موضوع تي هنن وٽ سندن اڻ ڇپيل آرٽيڪل موجود آهن، جيڪي منهنجي گذارش تي انهن ٻنهي دوستن هن ڪتاب ۾ شامل ڪرڻ لاءِ منهنجي حوالي ڪري ڇڏيا. انهيءَ کان پوءِ مون ڪجهه وڌيڪ دوستن کي گذارش ڪئي ، جنهن جي نتيجي ۾ ٻه ٽي ٻيا نوان آرٽيڪل به دوستن لکي ورتا ۽ جپسين جي موضوع تي سنڌي ٻوليءَ ۾ هي پهرين ڪتاب وجود ۾ اچي سگهيو. هن ڪتاب ۾ شامل مقالن ۽ مضمونن ۾ جپسين بابت ڪجهه بنيادي ڳالهين جو ورجاءُ به ٿيو آهي ، پر جيئن ته اهي مقالا ۽ مضمون ڌار ڌار وقتن تي مختلف ليکڪن لکيا آهن ، تنهن ڪري اهڙو ڪجهه ورجاءُ لازمي طور تي ٿيڻو ئي هو ، پر تنهن هوندي به ڪيترن مقالن ۽ مضمونن ۾ نهايت ڪارائتي معلومات موجود آهي ، جيڪا پڙهندڙن جي دلچسپيءَ جو سبب بڻجي سگهي ٿي. هن ڪتاب ۾ ”لاڏائو لڏي ويا“ جي عنوان هيٺ اهي مضمون ۽ مقالا ڏنا ويا آهن، جيڪي اڳ سنڌيءَ ۾ ڇپيل هئا. ڪتاب جي ”پير اڃان مون پنڌ ۾“ واري حصي ۾ اڻ ڇپيل آرٽيڪل شامل ڪيا ويا آهن، جڏهن ته ”لاڏائن جا لفظ ۽ رنگ“ جي عنوان هيٺ، ڪجهه انهن جپسي شخصيتن بابت مواد موجود آهي، جن ادب، صحافت ۽ آرٽ وسيلي پاڻ مڃايو آهي.
هن ڪتاب جي ضخامت ئي وڌائڻي هجي ها ته ٻه چار آرٽيڪل ترجمو ڪري به شامل ڪري سگهجن ها، پر هن موضوع تي منهنجي ترجيح سنڌ جي ليکڪن / محققن پاران ، يا سنڌي ءَ ۾ ٿيل / ٿيندڙ تحقيق آهي. ڪتاب ۾ شامل ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي انگريزيءَ ۾ لکيل آرٽيڪل جو ترجمو ڊاڪٽر حبيب الله صديقي صاحب ڪيو آهي، جڏهن ته اردو صحافت سان لاڳاپيل منهنجي پراڻي دوست شبير سومري جپسي ليکڪا راڪسي فريمين (Roxy Freeman) کان سندس ڪيل انٽرويو کي سنڌيءَ ۾ فيچر جو روپ خاص طور تي هن ڪتاب لاءِ ڏنو آهي. مان ٿورائتو آهيان انهن سڀني ليکڪن جو جن جا ڇپيل يا اڻ مقالا / مضمون هن ڪتاب ۾ شامل آهن. ٿورا سائين نفيس احمد ناشاد جا به ، جنهن ٽماهي ”مهراڻ“ جي پراڻن شمارن منجهان ليلو رچنداڻي ۽ ڊاڪٽر عبد الجبار جوڻيجي جا مقالا ڳولي مون تائين پهچايا. نوجوان ليکڪ واحد پارس هيسباڻيءَ جا به ٿورا، جنهن انسٽيٽوٽ آف سنڌالاجي ۾ ، مواد جي ڳولا ۾ منهنجي مدد ڪئي. بيشڪ اهو ممڪن آهي ته هن موضوع تي سنڌيءَ ۾ اڃا به ڪجهه لکيو ويو هجي. پڙهندڙ يا ليکڪ اهڙي ڪنهن ليک جي مون کي ڄاڻ ڏيندا ته سندن مهرباني ٿيندي، جيئن انهن تحريرن کي هن ڪتاب جي ٻئي ايڊيشن لاءِ سنڀالي رکي سگهجي . هن ڪتاب جي اشاعت کان پوءِ پڻ انهيءَ موضوع تي لکجندڙ / ڇپجندڙ مواد بابت به منهنجي ساڳئي ئي گذارش آهي .
هي ڪتاب يورپ جي لاڏائو سنڌين ، جپسين بابت سنڌيءَ ۾ ڇپجندڙ پهريون ڪتاب آهي ، ڄڻ ته هڪ پرائيمر آهي ، بيشڪ ته هڪ ننڍڙي ڪوشش آهي . پنهنجي موضوع جي حوالي سان بيٺل پاڻيءَ ۾ ڪو پٿر نه سهي ، هڪ ننڍڙو ڪنڪر ئي سهي ، جيڪو شايد تاريخ ، تهذيب ، قديم آثارن ، لوڪ ادب ، لسانيات توڙي علم الانسان جي ڄاڻو محققن جو هن موضوع طرف ڌيان ڇڪائي سگهي ۽ ڪا وڌيڪ مُدلِل ۽ جامع تحقيق سامهون اچي سگهي . مان ته نه انهن علمن جو ماهر آهيان ۽ نه ئي محقق ، پر هن ڪتاب کي سهيڙيندي ۽ جپسين بابت لڳاتار مطالعو ڪندي ، هن فقير جي تخليقي ذهن ۾ ڪي جپسي ڪردار ضرور ڪَرَ موڙڻ لڳا آهن ...!!
Book No .718
Kitab Jo Nalo : JYPSY: EUROPE JAA KHANA BADOSH SINDHI
Compiled by: Zaib Sindhi
First Edition © Roshni 2015
Pages : 200
Size : Demy
Published By : Roshni Publication, Kandiaro,Sindh
Price Rs. 250.00
Contact: 022-2780908
Address: Shah Latif Kitab Ghar, Gulzar Marhi, Ghardi Khato, Hyder Chowk, Hyderabad, Sindh.
اسٽاڪسٽ
شاهه لطيف ڪتاب گهر، گاڏي کاتو، حيدرآباد
ڀٽائي بوڪ هائوس اوريئنٽ سينٽر حيدرآباد+ ڪنگ پن بڪ شاپ، پريس ڪلب حيدرآباد+ ورسٽي بڪ شاپ ڄامشورو
شير يزدان بڪ اسٽال، ڀٽ شاهه+ حيدر ڪتب خانو، ڀٽ شاهه
ڪاٺياواڙ اسٽور، اردو بازار، ڪراچي+ رابيل ڪتاب گهر، لاڙڪاڻو + رهبر بڪ اڪيڊمي، رابعه سينٽر، لاڙڪاڻو.
مدني بڪ ڊيپو، لاڙڪاڻو + نيشنل بوڪ ڊيپو، بندر روڊ، لاڙڪاڻو
نوراني بوڪ ڊيپو، بندر روڊ، لاڙڪاڻو+ عبدالله بڪ ڊيپو، بندر روڊ لاڙڪاڻو
اشرف بوڪ اسٽال، مسجد روڊ، نوابشاهه+ مڪته گلشير، لياقت مارڪيٽ نواب شاهه + حافظ اينڊ ڪمپني لياقت مارڪيٽ نواب شاهه
سڪندري بوڪ ڊيپو، کپرو + حافظ ڪتب خانو، کپرو+ المهراڻ ادبي ڪتاب گهر، سانگهڙ+ العزيز ڪتاب گهر، عمرڪوٽ
مدني اسلامي ڪتب خانو دادو+ سليم نيوز ايجنسي، نيو بس اسٽينڊ، دادو + جنيد بوڪ ڊيپو، دادو+ عبدالرزاق بڪ اسٽال ميهڙ
مرچو لال بوڪ ڊيپو، بدين + رحيم بوڪ ڊيپو، بدين + سوجهرو ڪتاب گهر، بدين+ ٿر ڪتاب گهر، مٺي
ڪنگري بوڪ شاپ، اسٽيشن روڊ، ميرپور خاص + المهراڻ ادبي ڪتاب گهر ميرپورخاص + هلال ڪتاب گهر، اسٽيشن روڊ، ميرپور خاص
مهراڻ بوڪ سينٽر سکر+ ڪتاب مرڪز فريئر روڊ، سکر + عزيز ڪتاب گهر، بئراج روڊ، سکر+الفتح نيوز ايجنسي، مهراڻ مرڪز، سکر+ بخاري ڪتاب گهر، مهراڻ مرڪز، سکر+ مڪتبه امام العصر، گهوٽڪي
سنڌ ڪتاب گهر، شڪارپور+ مولوي عبدالحئي شڪارپور + سعيد بوڪ مارٽ، شڪارپور + وسيم ڪتاب گهر شڪارپور
تهذيب نيوز ايجنسي، خيرپور ميرس+نيشنل بڪ اسٽال، پنج گلو چوڪ، خيرپور ميرس+ ميمڻ بوڪ ڊيپو، نوشهرو فيروز+ خيرپور بوڪ اسٽال، خيرپور ميرس+ مڪتبيه عزيزيه کهڙا + سچل ڪتاب گهر، درازا
ڪنول ڪتاب گهر، مورو+ ظفر ڪتاب گهر، اپولو اسڪول، مورو + حافظ ڪتاب گهر، مورو + قاسميه لائبرير، اسپتال روڊ ڪنڊيارو+ سارنگ ڪتاب گهر، ڪنڊيارو۔
Comments
Post a Comment